Święty Tomasz z Akwinu: filozofia, wiara i wieczne znaczenie

Kim był święty Tomasz z Akwinu?

Życiorys i droga do dominikanów

Święty Tomasz z Akwinu, postać o niezmiernym znaczeniu dla chrześcijaństwa i filozofii, urodził się w latach 1224/1225 w uroczysku Roccasecca w Królestwie Neapolu. Jako członek rodziny hrabiowskiej, jego ścieżka życiowa wydawała się z góry ustalona, prowadząc ku karierze duchownej lub wojskowej na dworze cesarskim. Jednak młody Tomasz, mimo początkowego oporu rodziny, wybrał inną drogę – drogę zakonną. Wstąpił do Zakonu Kaznodziejskiego, czyli dominikanów, co było decyzją rewolucyjną w jego środowisku. Ta decyzja otworzyła mu drzwi do głębszych studiów teologicznych i filozoficznych, które miały zrewolucjonizować myślenie europejskie. Jego edukacja obejmowała studia w Neapolu, Paryżu i Kolonii, gdzie zetknął się z nauczaniem Arystotelesa, co miało kluczowe znaczenie dla rozwoju jego własnego systemu myślowego. Pomimo trudności i sprzeciwu rodziny, Tomasz podążał za swoim powołaniem, stając się jednym z najwybitniejszych myślicieli w historii Kościoła.

Główne dzieła: summy i filozofia prawa

Dorobek pisarski świętego Tomasza z Akwinu jest imponujący i stanowi kamień węgielny dla wielu dziedzin myśli. Jego opus magnum, „Summa theologiae”, to monumentalne dzieło, które w sposób systematyczny i kompleksowy przedstawia nauczanie chrześcijańskie. W tej pracy Tomasz podejmuje próbę pogodzenia wiary z rozumem, analizując zagadnienia od natury Boga, przez stworzenie, aż po moralność i sakramenty. Równie ważna jest „Summa contra gentiles”, skierowana do pogan i muzułmanów, w której Tomasz przedstawia racjonalne argumenty przemawiające za prawdami wiary. Poza sumami, akwinata zostawił po sobie szereg innych dzieł, w tym komentarze do pism Arystotelesa, traktaty filozoficzne i teologiczne, a także dzieła z zakresu filozofii prawa. W tej ostatniej dziedzinie wprowadził rozróżnienie na prawo wieczne, naturalne, pozytywne i Boże, tworząc fundamentalne podstawy dla późniejszych koncepcji prawnych i etycznych. Te dzieła św. Tomasza do dziś stanowią inspirację dla teologów, filozofów i prawników na całym świecie.

Nauczanie: połączenie wiary i rozumu

Kosmologia, metafizyka i byt

Centralnym elementem nauczania świętego Tomasza z Akwinu jest harmonijne połączenie wiary i rozumu, które postrzegał jako dwa odrębne, lecz wzajemnie uzupełniające się sposoby poznania prawdy. W swojej metafizyce, rozwijając myśl Arystotelesa, Tomasz wprowadził fundamentalne rozróżnienie między istotą (essentia) a istnieniem (esse). Istota określa, czym coś jest, podczas gdy istnienie jest aktem bycia. Ta subtelna, lecz kluczowa różnica pozwala zrozumieć naturę stworzeń, które posiadają istotę, ale ich istnienie jest od nich zależne i konstytuowane przez Boga. Bóg natomiast jest bytem samoistnym, czystym istnieniem, w którym istota jest tożsama z istnieniem. Tomasz przedstawił również pięć dowodów na istnienie Boga, znanych jako „Quinque viae” (Pięć dróg), które opierają się na obserwacji świata i zasadzie przyczynowości. Jego kosmologia ukazuje hierarchiczną strukturę rzeczywistości, od najniższych bytów materialnych po Boga jako najwyższą przyczynę i cel. Wprowadzone przez niego pojęcia aktu i możności pomagają zrozumieć procesy zmiany i rozwoju w świecie.

Antropologia: człowiek jako jedność duszy i ciała

W swojej antropologii, święty Tomasz z Akwinu traktuje człowieka jako organiczną jedność duszy i ciała, gdzie dusza jest formą ciała. Nie postrzegał tych dwóch elementów jako oddzielnych substancji, lecz jako nierozerwalnie związane, tworzące jedną, zintegrowaną całość. Ta koncepcja podkreśla godność ludzkiego istnienia, zarówno w wymiarze duchowym, jak i cielesnym. Poznanie, według Tomasza z Akwinu, rozpoczyna się od zmysłów, a następnie umysł abstrakcyjnie przetwarza dane zmysłowe, tworząc wiedzę o świecie. Umysł nie może bezpośrednio poznać Boga ani własnej duszy w sposób czysto intelektualny w tym życiu; poznanie Boga jest możliwe poprzez wiarę i objawienie, a poznanie duszy jest pośrednie, poprzez jej działania. Akwinata analizował również pojęcie osoby, podkreślając jej rozumność i wolny wybór jako kluczowe cechy odróżniające człowieka. W kontekście relacji między płciami, podkreślał znaczenie wspólnoty i przyjaźni, a także równości w godności, choć przyznawał mężczyźnie pewną rolę przewodnią wynikającą z jego rozumności.

Etyka i moralność: droga do szczęścia

Etyka świętego Tomasza z Akwinu skupia się na dążeniu człowieka do szczęścia, które definiuje jako wieczne szczęście w Bogu. Moralność jest postrzegana jako droga prowadząca do tego celu, a jej fundamentem jest prawo naturalne, które jest odzwierciedleniem prawa wiecznego w ludzkim rozumie. Tomasz z Akwinu wyróżnił cztery typy prawa: prawo wieczne (boski plan wszechświata), prawo naturalne (zasady moralne wpisane w naturę człowieka), prawo pozytywne (tworzone przez ludzi, zgodne z prawem naturalnym) oraz prawo Boże (objawione, np. Dekalog). Moralność opiera się na cnotach, zarówno teologalnych (wiara, nadzieja, miłość), jak i naturalnych (roztropność, sprawiedliwość, męstwo, umiarkowanie). Grzech natomiast definiowany jest jako odwrócenie się od Boga ku dobru zmiennemu, czyli dobrom stworzonym, które nie mogą przynieść trwałego szczęścia. Wiara jest dla świętego Tomasza pierwszym i najważniejszym przedmiotem poznania Boga, umożliwiającym osiągnięcie zbawienia i wiecznego szczęścia.

Znaczenie świętego Tomasza z Akwinu dla Kościoła i filozofii

Kanonizacja i atrybuty

Święty Tomasz z Akwinu został uroczyście kanonizowany 18 lipca 1323 roku przez papieża Jana XXII, co było wyrazem uznania dla jego niezwykłego życia i nauczania. Jego wpływ na teologię i filozofię chrześcijańską był tak znaczący, że w 1567 roku papież Pius V włączył go do grona Doktorów Kościoła, nadając mu tytuł „Doctor Angelicus” (Doktor Anielski). W ikonografii święty Tomasz jest zazwyczaj przedstawiany w habicie dominikańskim, z księgą (symbolizującą jego dzieła) oraz piórem. Często towarzyszy mu promień światła, symbolizujący boskie oświecenie, lub gwiazda, odzwierciedlająca jego anielskie nauczanie. Innym częstym atrybutem jest monstrancja, podkreślająca jego głęboką wiarę i pobożność eucharystyczną. Czasem ukazywany jest również z modelem kościoła lub z postacią, której dowodzi istnienia Boga, nawiązując do jego słynnych pięciu argumentów. Dzień obchodów w Kościele katolickim jego liturgicznego wspomnienia przypada na 28 stycznia.

Tomizm: dziedzictwo myśli

Tomizm, czyli system filozoficzno-teologiczny stworzony przez świętego Tomasza z Akwinu, stanowi jedno z najważniejszych dziedzictw myśli w historii Kościoła i filozofii zachodniej. Jest to konsekwentne przystosowanie poglądów Arystotelesa do doktryny chrześcijańskiej, które zrewolucjonizowało podejście do relacji między wiarą a rozumem. Tomasz wykazał, że rozum i wiara nie są ze sobą sprzeczne, lecz wzajemnie się uzupełniają, prowadząc do pełniejszego poznania prawdy. Jego system oparł się na precyzyjnej analizie pojęć takich jak byt, istnienie, istota, akt i możność, co pozwoliło na głębsze zrozumienie natury rzeczywistości i Boga. Tomizm stał się oficjalną filozofią Kościoła katolickiego, kształtując teologię przez wieki i wpływając na rozwój nauki, etyki i prawa. Wprowadzone przez niego pojęcia i argumenty, takie jak dowody na istnienie Boga czy teoria prawa, są nadal przedmiotem badań i dyskusji, potwierdzając wieczne znaczenie świętego Tomasza z Akwinu dla ludzkiego intelektu i duchowości.